Speeksel is een doorzichtige, enigszins stroperige vloeistof welke uitgescheden wordt door drie paren grotere speekselklieren en honderden kleine klieren verspreid over het mondslijmvlies. De grootste speekselklier is de oorspeekselklier (parotis), deze scheidt voornamelijk water uit en wordt geactiveerd tijdens het eten. Water is dus het voornaamste bestanddeel van speeksel, maar speeksel bevat ook slijm (mucines), zouten (elektrolyten), enzymen, eiwitten en afweerstoffen.

Speeksel heeft vele belangrijke functies, zoals:

• Smering bij kauwen, slikken en bij spreken
• Bevochtiging en reiniging van het mondslijmvlies
• Bescherming tegen tanderosie, door buffering van zuren
• Bescherming tegen tandbederf, door herstel van beschadigd tandglazuur
• Bescherming tegen infecties, door antimicrobiële eiwitten.
• Voorbereiding spijsvertering; enzym amylase is de eerste stap bij vertering
• Vrijmaken en oplossen van geur- en smaakstoffen uit het voedsel

Omdat speeksel een belangrijke rol speelt in de mond, zullen bij een tekort vele diverse problemen kunnen ontstaan. Personen met een droge mond hebben vaak problemen met praten, slikken, smaak en het dragen van een gebitsprothese. De tong en het mondslijmvlies kunnen geïrriteerd raken, waarbij naast verandering van het uiterlijk van het slijmvlies ook soms een brandend of schurend gevoel kan ontstaan. Mensen met monddroogte zijn gevoeliger voor het ontstaan van tandbederf en ontstekingen in de mond. Hieronder treft u een uitgebreid overzicht van de mogelijke problemen.

Bij het ouder worden komt een droge mond steeds vaker voor, veelal speelt medicijngebruik een belangrijke rol bij het ontstaan van een droge mond.

Belangrijke oorzaken van xerostomie of monddroogte:

• medicijngebruik, meer dan 400 medicijnen hebben invloed, o.a. bètablokkers tegen hart- en vaatziekten en hoge bloeddruk, slaapmiddelen, kalmeringsmiddelen, antidepressiva, plaspillen en antipsychotica.
• bestraling van het hoofd/halsgebied
• syndroom van Sjögren, auto-immuunaandoening die speekselklieren aantast
• ziekten zoals suikerziekte, reuma, nierziekten of hormonale stoornissen
• stress en depressie

Andere oorzaken van xerostomie kunnen zijn:

• bestraling, operaties of verwondingen van het hoofd- halsgebied
• mondademhaling
• overmatig alcoholgebruik, roken, cannabis of koffie
• uitdroging, bijv. ten gevolge van hoge koorts

Mocht u het gevoel hebben dat de droge mond verergerd of ontstaan is na medicijngebruik, dan kunt u de bijsluiter raadplegen of dit een bekende bijwerking is en eventueel uw dokter vragen de dosering of het medicijn te veranderen.

Het blijkt dat bij personen met droge mondklachten niet altijd objectief een verminderde speekselvloed te meten is. Daarom is het zinvol om de hoeveelheid en de samenstelling van het speeksel te meten. Het Nederlands Speekselcentrum (www.speekselcentrum.nl) heeft een aantal speekselklinieken waar u terecht kunt voor diagnostiek en advies van uw droogteklacht.

Om beter inzicht te krijgen in uw mondproblematiek krijgt u na de intake een aantal vragenlijsten over onder andere de vochtigheid van uw mond, uw algehele gezondheid en het voedingspatroon. Voor een dergelijk speekselonderzoek is het van belang dat u minimaal 1 uur voor de afspraak niet meer gaat eten, drinken of snoepen. Op die wijze komt uw mond optimaal tot rust, hetgeen de meting nauwkeuriger maakt.

Het speekselonderzoek zelf bestaat uit het opvangen van een 3-tal soorten speeksel gedurende enkele minuten.

• ongestimuleerd speeksel
• kauw-gestimuleerd speeksel
• citroenzuur-gestimuleerd speeksel

Dit opvangen van het speeksel is volstrekt pijnloos en duurt ongeveer 15 minuten. Zowel de hoeveelheid als samenstelling van het speeksel wordt vervolgens bepaald. Aan de hand van uw gegevens en de omschreven klachten wordt vervolgens gezamenlijk gezocht naar een optimale behandelstrategie.

U kunt bij het speekselcentrum terecht op doorverwijzing van uw tandarts, huisarts of zorgverlener.

Op basis van de bevindingen bij het speekselonderzoek wordt een individueel advies opgesteld. Indien de speekselklieren nog restfunctie hebben, oftewel nog speeksel kunnen uitscheiden, zal het beleid gericht zijn op het stimuleren van de speekselsecretie.

Stimulatie speekselsecretie dmv:

• smaak: zuur, zoet (suikervrij), menthol
• smaak + mechanisch: kauwgom
• medicatie: in overleg met de huisarts

Indien de hoeveelheid speeksel niet meer te stimuleren is, kunnen kunstspeeksel, mondgel of speekselsubstituten verlichting bieden.

Verlichten monddroogte d.m.v:

• spoeldranken: Biotène Oral Balance, Zendium
• kunstspeeksel: Xialine, Saliva Orthana
• mondgel: Biotène Oral Balance, Multi-oral gel

In sommige ernstige gevallen kan medicatie voorgeschreven worden, bijvoorbeeld pilocarpine. Dit medicijn heeft veel bijwerkingen zoals hevig transpireren waardoor het beperkt toepasbaar is.

• probeer de hoeveelheid speeksel te stimuleren door te kauwen op suikervrije kauwgom of stevig suikervrij voedsel zoals rauwkost
• probeer het aantal zoetmomenten per dag zoveel mogelijk te beperken. Uw gebit is bij een droge mond kwetsbaarder
• gebruik niet teveel cafeïne houdende producten en alcoholische dranken. Deze verminderen de hoeveelheid speeksel en kunnen het droogtegevoel versterken
• vermijd zoveel mogelijk zure (sport)dranken, vruchtensappen of frisdranken. Bij een tekort aan speeksel is de bescherming weg waardoor het gebit kwetsbaarder kan zijn voor tanderosie. Door met een rietje te drinken komt de zure drank zo min mogelijk in de mond
• gebruik milde, niet schuimende tandpasta’s. Dit zijn tandpasta’s zonder Sodium Lauryl Sulfaat (SLS), een voorbeeld hiervan is Zendium
• een speekselvervangend middel als Biotène Oral Balance, Saliva Orthana, Xialine of Xylimelts kan gebruikt worden. Met name bij een zeer droge mond waarbij geen speeksel meer gestimuleerd kan worden, kunnen deze producten (een tijdelijke) verlichting geven. Voor het slapen en in de nacht kan een mondgel (Biotène of Multi Oral gel) gebruikt worden omdat deze beter blijft kleven in de mond en tijdens de slaap de speekselvloed het laagst is of een speciaal tablet wat u op uw tandvlees plakt (Xylimelts)
• droge lippen kunnen verzacht worden met vaseline, purol, uierzalf of lippenbalsem op olie basis. Gewone lippenbalsem droogt de lippen uit en kan beter niet gebruikt worden.
• verhoog de vochtigheid in huis en met name in uw slaapkamer, bijv middels een luchtbevochtiger
• als er door de droge mond eerder gaatjes ontstaan, dan is gebruik van een neutrale fluoridespoeling zonder alcohol raadzaam
• verzorg uw mond goed, poets tweemaal daags met een fluoride houdende tandpasta en rager of tandenstoker uw gebit dagelijks

Meer informatie?

Indien u meer informatie wilt hebben over monddroogte en/of speeksel, kunt u terecht bij het Nederlands Speekselcentrum (www.speekselcentrum.nl) . Op de site kunt u zich registreren zodat u op de hoogte wordt gehouden over ontwikkelingen op dit gebied en ook uw eigen verhaal en/of ervaring met monddroogte insturen. Ook is het mogelijk op doorverwijzing van uw tandarts en/of huisarts een afspraak te maken bij één van de speekselklinieken in het land.